Ché của người Ê đê

Ý nghĩa và giá trị văn hóa

Qua các lễ nghi, với sự hiện diện của ché, người Ê đê  gửi gắm lòng biết ơn cũng như khát vọng được Giàng che chở, phù hộ. Với các lễ nghi nông nghiệp, người Ê đê cầu mong có sức khỏe, mưa thuận, gió hòa, nguồn nước dồi dào, mùa màng tốt tươi, nhiều thóc, bắp, trâu, bò, heo, gà. Với những nghi lễ vòng đời, ché mang những gửi gắm về mong ước có cuộc sống khỏe mạnh, bình an, không có ai đói nghèo, bệnh tật. Ché là vật làm sính lễ trong cưới hỏi, làm quà biếu tặng bạn bè, người thân, hay đền bù khi xử phạt…

Đối với người Ê đê, ché rượu cần có vị trí, vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa, tâm linh. Chính vì điều này mà ché rượu cần có giá trị quy đổi bằng những con vật lớn như voi, trâu, bò, heo…, như ché tang dây thừng (tang Brăk) thuộc dòng ché tang cũ, có giá trị trao đổi bằng 4 con bò. Đó là loại ché trên thân đắp nổi 2 dây thừng (Bră) và bộ bát tiên gồm: quạt ba tiêu, thanh kiếm, ngọc bảo, gậy trúc, hồ lô (bầu rượu), hoa sen, ống tiêu, giỏ hoa. Ché này thường dùng trong các lễ cúng lớn của gia đình (lễ vật từ 1 con heo thiến và 3 đến 5 ché rượu trở lên), như: cúng sức khỏe, mừng thọ, cúng nhà mới. Trong lễ cúng, ché này được buộc đầu tiên.

Ché quý dùng để ủ rượu cần dâng cúng và dùng trong các sinh hoạt cộng đồng của người Ê đê

Vai trò của ché trong đời sống cộng đồng

Những chiếc ché của người Ê đê còn được trao đổi, mua bán qua quá trình giao thương với các cộng đồng cư dân khu vực khác… Đây còn là phương tiện gắn kết cộng đồng, dòng họ, cùng chia sẻ niềm vui, nỗi buồn, nhắn nhủ, giao kết duyên phận gái trai.

Ché gắn bó chặt chẽ với đời sống, tín ngưỡng, tâm linh của người Ê đê, từ các lễ nghi vòng đời (lễ đặt tên, lễ trưởng thành, lễ cúng sức khỏe, đám cưới, bỏ mả...) đến lễ nghi nông nghiệp (lễ cúng giống lúa, lễ hội mừng lúa mới, lễ cúng bến nước...) hay các mối quan hệ xã hội không thể thiếu ché (lễ kết nghĩa anh em).

Người Ê đê phân biệt ché thành 4 loại chính, xếp theo thứ tự từ quý nhất trở xuống là: Ché Tuk, ché Tang, ché Ba, ché Bô… Do có nhiều nhánh địa phương nên đôi khi cùng một loại ché nhưng tên gọi khác nhau theo vùng cư trú.

Ngay khi có được ché mang về nhà, người Ê đê còn có một nghi lễ hết sức thiêng liêng để chào đón một thành viên mới trong gia đình. Khi bán hay cho tặng ché, người Ê đê làm lễ cúng chia tay, tiễn biệt. Nếu làm vỡ ché thì phải cúng tạ lỗi với thần linh và chủ ché. Ché càng thiêng khi được các gia đình cùng cộng đồng thực hành nhiều nghi lễ.