Văn hóa

Từ bà H'Bạch, con gái H'Bình đến cháu ngoại H'Nhàn, nghề dệt trở thành sợi dây vô hình, kết nối 3 thế hệ. Cũng nhờ sự tiếp nối này, gia đình bà H'Bạch không chỉ có thu nhập ổn định mà những văn hóa truyền thống dân tộc của người Mạ tiếp tục được lớp người kế cận dệt lên.

Tranh thủ ánh nắng hiếm hoi của mùa mưa Đắk Nông, bà H’Bạch (bon N’Jiêng, xã Đắk Nia, TP Gia Nghĩa) lại mang mấy tấm thổ cẩm ra phơi. Tấm vải rực rỡ, nổi bật với những sợi kim tuyến lấp lánh được bà H’Bạch, con gái H’Bình và cháu ngoại H’Nhàn dệt theo đơn đặt hàng của một nhà thiết kết thời trang nổi tiếng.

Nghỉ tay dệt, bà H’Bạch (73 tuổi) cho biết 10 tuổi bà H’Bạch đã được mẹ gửi cho người hàng xóm để học cách kéo sợi, lên rừng lấy lá cây, củ nghệ, cây tràm về nhuộm màu chỉ. Ban ngày đi làm, tối về ngồi vào khung cửi, cứ thế hơn 60 năm qua, người phụ nữ này thành thục kỹ thuật dệt, trở thành một trong số nghệ nhân lão luyện của nghề dệt thổ cẩm ở Đắk Nông.

Trong nếp nghĩ cũng như phong tục của người dân, con gái Mạ ai cũng phải biết dệt. Thế nên ngay từ khi con gái chưa lập gia đình, bà H’Bạch đã dạy nghề dệt cho chị H’Bình và truyền cho con tình yêu với khung cửi, sợi chỉ của đồng bào.

“Với người đồng bào Mạ và các dân tộc bản địa khác, phụ nữ, con gái phải biết dệt vải. Ngày còn trẻ, dệt thổ cẩm để làm lễ vật cho việc hỏi chồng. Lập gia đình rồi thì dệt vải để may đồ, làm chăn đắp cho con cái, vợ chồng. Thổ cẩm trở thành đồ dùng không thể thiếu trong đời sống hàng ngày của đồng bào tôi”, bà H’Bạch tâm sự.

Cũng theo nữ nghệ nhân 73 tuổi, việc truyền dạy dệt thổ cẩm không phải đơn giản, ngày một ngày hai. Có những đứa trẻ, phải mất mấy năm cho đến lúc trưởng thành mới thành thạo nghề. Bù lại, khi đã có kỹ thuật tốt, người thợ có thể dệt ra những tấm thổ cẩm có giá trị cao, cả về hoa văn, họa tiết lẫn giá trị thương mại.

“May mắn là H’Bình chịu khó và luôn ý thức được ý nghĩa của thổ cẩm của đồng bào Mạ nên 40 năm nay, nó vẫn theo mẹ dệt vải. Cũng nhờ dệt thổ cẩm, H’Bình được ra nước ngoài, được biểu diễn cho khách quốc tế xem và bán được nhiều hàng hơn”, bà H’Bạch nói, ánh mắt tràn đầy sự tự hào và hãnh diện.

Khi xưa nhiều tấm thổ cẩm phải mất cả năm trời mới dệt xong. Những tấm vải được dệt bằng chất liệu tự nhiên với nhiều hoa văn độc đáo, có khi được định giá bằng cả một con trâu đực. Người Mạ gìn giữ, bảo quản chúng như những báu vật của gia đình.

“Đã có một thời những tấm thổ cẩm trở thành thước đo giàu nghèo của mỗi gia đình đồng bào Mạ. Nhà nghèo thì chỉ có tấm chăn để đắp, nhà giàu thì ngoài chăn thổ cẩm, họ còn dùng thứ vải này để may khố váy, túi xách, khăn choàng... Phụ nữ Mạ muốn có được chồng thì phải tự tay dệt cho bên nhà chồng một vài tấm thổ cẩm, có nhà không dệt được thì phải mang đồ đạc giá trị ra đổi.

Ngày nay, tuy không ai đổi trâu, đổi bò lấy một tấm chăn thổ cẩm nhưng với đồng bào Mạ, thổ cẩm vẫn có ý nghĩa và vai trò to lớn trong đời sống của chúng tôi”, chị H’Bình vừa nói, vừa đưa đôi tay thoăn thoắt bên khung cửi.

Theo chị H’Bình, xã hội ngày càng phát triển, những cô gái Mạ mười chín, đôi mươi không phải ngày ngày ngồi bên khung cửi dệt vải, bởi họ có thể dễ dàng mua cho mình tấm chăn, bộ váy chỉ với giá từ 1 triệu đến 3 triệu đồng. Tuy nhiên, trong suy nghĩ của nhiều người, những tấm thổ cẩm, được dệt thủ công vẫn là những tấm vải có giá trị nhất, khó định giá nhất. Cũng bởi vậy, vẫn còn rất nhiều người tìm mua thổ cẩm được làm thủ công, từ đó tạo chỗ đứng vững chắc cho thổ cẩm đồng bào Mạ.

“Tôi được mẹ truyền nghề khi mới 13 tuổi cho đến nay cũng đã gần 30 năm. Đã có lúc, tưởng chừng thổ cẩm chỉ còn gói trọn trong gia đình, nhưng vài năm gần đây, nhờ nỗ lực bảo tồn những giá trị văn hóa, trong đó có Lễ hội văn hóa thổ cẩm Việt Nam được tổ chức tại Đắk Nông, thổ cẩm của người Mạ có cơ hội được "sống lại”. Không chỉ là may áo, may khăn, thổ cẩm được ứng dụng nhiều hơn vào cuộc sống, đưa thứ vải truyền thống này gần hơn với người dân trong và ngoài tỉnh”, chị H’Bình cho hay.

Là tổ trưởng tổ hợp tác nghề dệt thổ cẩm truyền thống xã Đắk Nia, chị H’Bình cũng là người chứng kiến sự “thăng hạng” của thổ cẩm Mạ. Chị tự hào khi những hoa văn truyền thống của dân tộc, những màu sắc tự nhiên của núi rừng được các nhà thiết kế đưa vào sản phẩm thời trang. Chính điều đó đã giúp nghề dệt của chị và nhiều phụ nữ khác trong xã phát triển, tạo thu nhập ổn định.

“Trung bình, một tuần mỗi người có thể dệt được một tấm thổ cẩm kích thước 50x150 cm, với giá bán từ 1,5 - 3 triệu đồng. So với công việc nương rẫy, dệt thổ cẩm nhẹ nhàng hơn, mang lại thu nhập cao hơn. Đặc biệt, thổ cẩm dệt ra đến đâu đều được đặt mua tới đó, những thợ dệt thổ cẩm như chúng tôi chọn đây làm hướng phát triển kinh tế lâu dài”, chị H'Bình nói.

Dù không còn đáng giá cả gia tài như xưa, nhưng trong quan niệm của người Mạ, những tấm thổ cẩm vẫn giữ một ý nghĩa to lớn. Chẳng thế mà, những chiếc chăn, bộ váy được làm bằng thứ vải truyền thống này lại được người bà, người mẹ cất giữ cẩn thận, chờ đến lễ mừng lúa mới, lễ cầu mưa hay nhà có khách quý… mới mang ra dùng.

Hiểu được ý nghĩa ấy, nghệ nhân H’Bạch và chị H’Bình vẫn nặng lòng với nghề dệt, sẵn sàng truyền dạy cho những người có nhu cầu, trong đó có những bé gái trong bon, trong vùng. Trong đó, Trần H’Nhàn (SN 2006, con gái chị H’Bình) được coi là thế hệ thứ 3 nối tiếp truyền thống nghề dệt của gia đình.

Tự hào giới thiệu về cô con gái đang học lớp 11, Trường THPT Dân tộc nội trú N’Trang Lơng (Gia Nghĩa), chị H’Bình cho biết, năm 2019, H’Nhàn được mẹ và bà dạy cách dệt. Sau 3 năm, đôi tay nhỏ bé nhưng thanh thoát đã giúp H’Nhàn dệt được hàng chục tấm thổ cẩm. Có tấm khi bán ra, giá trị lên đến vài triệu đồng. Và hơn cả, tấm vải ấy chính mà minh chứng của sự kế cận trong văn hóa truyền thống của dân tộc.

“Tôi chỉ mong ước rằng, con và cháu tôi sau này vẫn tiếp tục giữ nghề của ông bà để lại. Nhiều năm nay, xã Đắk Nia được chọn là địa phương mở các lớp dạy nghề dệt thổ cẩm, tôi đều được mời đứng lớp. Tiền công không nhiều, nhưng nhìn chị em trong xã hứng thú với nghề dệt, bao nhiêu vất vả, mệt mỏi tôi đều quên hết. Tôi nghĩ rằng, nếu biết trân trọng những tấm thổ cẩm, văn hóa Mạ có thể vươn xa hơn nữa để đến với cộng đồng quốc tế”, chị H’Bình nói và nhắc về niềm tự hào khi trở thành một trong ít nghệ nhân Đắk Nông được tham dự Ngày quốc gia Việt Nam tại Các Tiểu vương quốc Ả Rập thống nhất cuối năm 2021 vừa qua.

Thanh Hằng thực hiện